تولید سبزه در ایام نوروز با کشت گندم، جو، عدس و غیره یک سنت باستانی مردم ایران محسوب می شود. امروزه این سنت به یک فناوری، جهت رشد گیاهان تبدیل شده است. برای نمونه می توان به تولید علوفه هیدروپونیک برای اهداف تحقیقاتی یا تامین غذای دام اشاره نمود.
اصولا برای تولید علوفه هیدروپونیک از گلخانه ها و یا اتاقک های کشت جهت کنترل شرایط اعم از نور، رطوبت، دما و ... استفاده می شود. این تلاش ها اصولا به منظور تولید جوانه و سبزی های خوراکی برای انسان و دام، به ویژه در کشورهایی که با محدودیت آفتاب مواجه می باشند، انجام گرفته است.
در زمینه تولید علوفه به روش هیدروپونیک، در بعضی از نقاط جهان تلاش هایی انجام شده است؛ اما تاکنون توسعه این فناوری، با هدف تامین علوفه هیدروپونیک مورد نیاز در واحد های دامپروری، قابل توجیه نبوده و فراگیر نشده است، چرا که از نظر تغذیه دام، توازن انرژی غذایی و پروتئین حقیقی حاصل از کاشت علوفه هیدروپونیک تولیدی نسبت به دانه کشت شده منفی می باشد.
درایران نیز طی دو دهه اخیر، پژوهش ها و تلاش هایی جهت توسعه این فناوری در مسیر تولید علوفه هیدروپونیک شده است که با توجه به مواد اولیه ارزان قیمت، گام نهادن در این مسیر قابل توجیه بوده و مورد توجه قرار گرفته است.
علوفه هیدروپونیک چیست؟
علوفه هیدروپونیک سبز مهمترین فاکتوری است که هنگام تهیه جیره غذایی دام به آن توجه خاصی میشود. عدم وجود علوفه هیدروپونیک سبز در جیره ترکیبی دام باعث سوء تغذیه و ایجاد بیماری در دام می گردد. بعلاوه جذب مواد موجود در علوفه هیدروپونیک سبز برای حیوان راحت تر از علوفه خشک می باشد. تولید علوفه هیدروپونیک برای خوراک دام به دلیل آن که در تمام طول عمر دام و به طور متداول قابل اجراست، اهمیت زیادی دارد.
چگونه علوفه هیدروپونیک تولید کنیم؟
در این روش بذر به میزان انبوه بر روی سینی های پلاستیکی کم عمق که دارای یک ورق کاغذ نم گیر می باشند پهن می شوند. بذرها در چند روز اول با آب مه پاشی می شوند. بعد از جوانه زدن بذرها، سینی ها هر چند روز یک بار با یک محلول غذایی مه پاشی شده تا گیاهچه ها به سرعت رشد نمایند.
این سینی ها می‌توانند بر روی قفسه هایی درون گلخانه یا بیرون آن قرار داده شوند. هنگامی که ارتفاع علوفه به 20 سانتی متر رسید و یک پوشش متراکم گیاهی ایجاد نمود، به دام خورانده می شود.
تبدیل گیاهچه به گیاه کامل 8 الی 10 روز زمان می برد. یک کیلوگرم بذر بسته به نوع محصول مورد کشت 6 الی 10 کیلوگرم علوفه سبز خواهد داد. معمولا در این نوع سیستم تولید علوفه هیدروپونیک، گیاهانی مانند جو، یولاف و گندم را کشت می کنند که همگی از ارزش تغذیه ای بالایی برای خوراک دام برخور دارند.
تغذیه با علوفه هیدروپونیک سبز به دلیل آن که 95 درصد قابلیت هضم دارد، نسبت به مصرف مستقیم دانه به عنوان خوراک که در بهترین حالت 30 درصد دارای قابلیت هضم می باشد،ارجحیت دارد.
فرآیند تولید علوفه هیدروپونیک، جوانه زنی و سبز شدن دانه یکی از شگفتی های خلقت بوده که مقدمه رشد و نمو گیاه می باشد. رشد از طریق بزرگ شدن ابعاد گیاه واقع می شود که با افزایش تعداد سلول ها و یا افزایش برگشت ناپذیر ابعاد آن ها میسر می گردد. اما نمو، به منزله تغییر حالت از مرحله ای به مرحله ای کامل تر است. بذر از سه بخش اصلی (گیاهک، غذای ذخیره شده و پوشش بذر) تشکیل شده است. گیاهک همان گیاه کوچک و اولیه است و یک محور دو قطبی دارد که بعد از رشد و خروج از بذر از یک طرف ساقه و از طرف دیگر، ریشه، گیاه را به وجود می آورد.
بذر بعد از قرار گرفتن در شرایط مناسب، در اثر جذب آب متورم شده و آنزیم های موجود در آن فعال می شود به نحوی که مواد غذایی ذخیره شده را برای گیاهک به صورت قابل جذب در می آورد. با رشد گیاهک ابتدا ریشه تشکیل شده و سپس ساقه به وجود می آید که در جهت مخالف ریشه رشد می کند.
انرژی فعال شدن ریشه اصلی و نیز فعال شدن برگهای گیاه، از طریق مواد ذخیره شده در دانه تأمین می گردد.
تجهیزات علوفه هیدروپونیک
با توجه به اهمیت ایجاد بسترهای استاندارد و استریل در ایجاد یک محیط بهداشتی برای تولید علوفه هیدروپونیک، داشتن تجهیزات مناسب از اهمیت بالایی بر خوردار است. اصلی ترین قسمت در ایجاد یک محیط مناسب، سازه مقاوم و مهندسی شکل، جهت قرار گیری سینی های تولید علوفه هیدروپونیک می باشد. عمدتا در بازار ایران سینی های تولید علوفه هیدروپونیک در ابعاد شصد در چهل عرضه می شود که با وجود سوراخهای ریز در کف سینی شرایط مناسبی برای جریان سیستم آبیاری قطره ای و بارانی را ایجاد میکند.
سازه ها به خاطر وجود رطوبت بالا در سالن های پرورش علوفه هیدروپونیک باید از جنس آلومینیوم بوده ولی به خاطر قیمت بالای آلمینیوم پیشنهاد می‌کنیم از سازه های فلزی با پوشش رنگ الکترواستاتیک استفاده گردد. در کل کاشت علوفه هیدروپونیک تجهیزات زیادی نیاز ندارد!
مهمترین تجهیزات علوفه هیدروپونیک عبارت است از:
- سازه مناسب
- سینی های کشت علوفه
- نازل های آبیاری قطره ای یا نازل های مه پاش
- نور مناسب
در ادامه به نور مورد نیاز علوفه هیدروپونیک می پردازیم.
نور مورد نیاز علوفه هیدروپونیک
قطعا مهمترین عامل رشد گیاه برای رشد و نمو، فوتوسنتز و همچنین کلرفیل سازی نور است. امروزه برای رشد سریعتر و با کیفیت تر هرچه بیشتر محصولات کشاورزی از نورهای مخصوص رشد گیاه در محیط های تاریک و بدون نور طبیعی استفاده میشود.
در کاشت علوفه هیدروپونیک یکی از مهمترین عوامل رشد با کیفیت و سریع جوانه ها، نور مخصوص دوره های رویشی گیاه می باشد، که شرکت ایران گرولایت از پیشگامان و معتبرترین مراکز تولید این نورها است.
در خیلی از کارهای مشابه دیده شده که از ال ای دی های شلنگی در این بسترها استفاده میشود، ولی باید گفت این محصولات اصلا کیفیت مناسب و میزان پار نوری متناسب برای علوفه هیدروپونیک را فراهم نمی کنند و این امر باعث عدم شکل گیری مواد غذایی عالی در علوفه می گردد، که در ظاهر مشخص نیست ولی با آزمایشهای غذایی میتوان متوجه این امر مهم شد.
تولید علوفه هیدروپونیک در خانه
خیلی از علاقه مندان به گل و گیاه برای ایجاد علوفه هیدروپونیک خانگی از ما سوال پرسیده بودند، که آیا امکان تولید علوفه هیدروپنیک در خانه هست؟ جواب: بله، این امکان هست ولی این سوال مطرح میشود که به چه منظور قصد کشت علوفه هیدروپونیک را در خانه دارید؟ زیرا علوفه هیدروپونیک مصرف دامی دارد و کاربردی در زنجیره غذایی انسان ندارد و از طرفی اگر شخصی دام را در مزرعه شخصی خود نگه داری میکند از نظر توجیه اقتصادی مقرون به صرفه نیست که در ابعاد کم برای تعداد محدودی دام اقدام به تولید علوفه هیدروپونیک خانگی کند.
بنابراین تولید علوفه هیدروپونیک در منزل به طور کلی کار عاقلانه ای نیست مگر برای علاقه مندان این رشته آن هم در ابعاد کوچک، که مشابه این کشت در ایام نوروز در سبزه سفره هفت سین دیده میشود. البته مصارف غذایی برای انسان هم عمدتا در جوانه های غلات وجود دارد ولی در ابعاد کوچک و به عنوان مصرف شخصی در اشل خانگی قابل تولید است که به روش معمول و مرسوم تولید سبزه عید اشاره شد.
معایب علوفه هیدروپونیک
سوالی که مطرح است با توجه به مواردی که توضیح داده شد این است که آیا علوفه هیدروپونیک به صرفه است یا به نوعی توجیه اقتصادی دارد یا خیر؟ خیلی از کارشناسان این امر با توجه به کیفیت و سرعت عملکرد رشد و حجم زیادی از مواد غذایی عالی تجمع شده در علوفه باز هم به عدم به صرفه بودن این طرح رای می‌دهند، اما باید گفت اینطور نیست و کشت علوفه هیدروپونیک بسیار جذاب در سرمایه گذاری بوده و صرفه اقتصادی و توجیهی خوبی برای سرمایه گذاران دارد. مخصوصا برای کسانی که خود دارای دام های گوشتی و شیری هستند. از معایب علوفه هیدروپونیک فقط میتوان به حجم زیادی از جذب آب در علوفه هیدروپونیک پرداخت که بیش از هفتاد درصد محصول نهایی را آب در بر می‌گیرد.
در مجموع چنین می توان نتیجه گیری نمود که صرف هزینه جهت تبدیل دانه غلات به حالت سبزینه، که از نظر تغذیه دام با بالا بردن ارزش غذایی مواجه می باشد و احتمال آلودگی قارچی و ایجاد اختلال در دام ها و آلودگی محصولات دامی را نیز به حداقل می‌رساند، یک فرآیند تولید عالی بوده و سبب افزایش بهره وری از منابع دانه غلات وکم کردن هزینه ها خواهد شد. نکته دیگر این که در این خصوص تبلیغات تجاری اینترنتی نسبتا زیادی مبنی بر سودمندی سیستم تولید علوفه هیدروپونیک وجود دارد که غالبا مبنای علمی داشته و اطلاعات درستی را منتشر می کنند که آگاه کننده است.
بنابراین سرمایه گذاری و صرف هزینه در این مورد به دور از معایب جزیی که به عدم اتلاف مواد مغذی و کمتر کردن هزینه تغذیه دام ها منتهی می گردد قابل توجیه خواهد بود.